بیش از سی سال از سرایش شعر معروف «حسینه یرلر آغلار، گویلر آغلار» می گذرد. شعری که پس از سه دهه هنوز در کوچه و خیابان های شهر شنیده می شود و یاد و خاطره شاعر بزرگ ایران زمین را با نام حضرت حسین بن علی علیه السلام پیوند می دهد. به بهانه این بهانه قصد داریم با نگاهی دیگر ویژگی های شاخص این اثر را بیشتر مورد مطالع قرار دهیم.

علی شهودی، شاعر، نوحه سرا و محقق ادبیات مرثیه در گفت و گو با خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) منطقه آذربایجان شرقی به بررسی ابعاد محتوایی و تکنیکی این اثر ماندگار پرداخت:

شعر معروف «حسینه یرلر آغلار، گویلر آغلار» در اردیبهشت سال 1358 سروده شده است. قالب آن غزل و بحر آن «هزج مسدس محذوف» (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) است. این شعر در دیوان ترکی شهریار با اشاره ای به نام مرحوم «دلریش اردبیلی» آمده است. شهریار در سروده دیگری نیز با تضمین از بیت معروفی از دلریش، به این نوحه سرای معروف ادای احترام داشته است:

مَحرّم دیر خانیم زینب عزاسی

بیزی سسلیر حسینین کربلاسی

یولی باغلی قالیب دشمن الینده

داها زوارینین یوخ سس صداسی

«بوگون کرب و بلا ویران اولوبدی

حسین اؤز قانینا غلطان اولوبدی»

که بیت سوم آن چنان که گفته شد از مرحوم دلریش است. اما در شعر «حسینه یرلر آغلار، گویلر آغلار» این اشاره فقط جهت ادای احترامی دوباره به دلریش است و گاه این تصور را در ذهن خواننده ایجاد می کند که شهریار در این اثر نیز از شعر دلریش استقبال کرده است و کمتر کسی است که بداند استاد شهریار در سرایش این غزل از نوحه سرایی به نام «عبدالحسین خازن» تضمین کرده است. 

مرحوم عبدالحسین متخلص به «خازن» از شاعران دوره مشروطه و اهل «محله کوچه باغ» تبریز بود و با بزرگانی چون «باقرخان» (سالار ملی) و «شیخ محمد خیابانی» دوستی و مراوده ای داشته است. خازن سواد آنچنانی نداشت. اما صفای باطن و عشق به آل الله از او شاعری توانمند ساخته بود.

از معروف ترین اشعار خازن نوحه ای است که گویا شاعر در سفر به کربلا با دیدن رود فرات سروده شده و در ظهر عاشورا خوانده می شود:

آخدون عالمده ندن کوه و بیابانه فرات

اولمادون قسمت حسینه دونسن قانه فرات

با ذکر ابیاتی از شعر خازن -که شهریار بیت نخست آن را تضمین کرده است- به بررسی ویژگی های شعر معروف شهریار می پردازیم:

حسینه یرلر آغلار گویلر اغلار

بتول و مرتضی پیغمبر آغلار

اولوپ ماتم سرا عالم حسینه

محرمدور، بو عالم یکسر آغلار

غبار غم توتوپ کون و مکانی

باتوپ یاسه، هامی خشک و تر آغلار

سوسوزلار نالاسی توتموش فضاسی

باشی اوسته شه بی یاور آغلار

فرات اوسته توشوپ بیر سرو قامت

باشی اوسته شه بی یاور آغلار آغلار

علمدارین گولی الدن توشنده

علم آغلار شه آغلار لشگر آغلار

اولوپدور «خازن»ین روز ازلده

حسین آدی دینده ازبر آغلار

«شعر از عبدالحسین خازن»

تاثیر سلیقه شعری مردم عام بر شعر:

مصرع دوم بیت ششم شعر خازن (علم آغلار شه آغلار لشگر آغلار) با توجه به قدرت و لحن حماسیی که دارد، امروزه در ادامه شعر  شهریار خوانده می شود و عموم عزاداران آن را بیتی از ابیات استاد شهریار می پندارند، که این، نشان دهنده تاثیر انتخاب و سلیقه عامه مردم در شعر است که گاه مستقل از شاعر عمل کرده و در خدمت حس و حال شعر قرار می گیرد.

یک اثر چند وجهی با تلمیح های متعدد:

نوحه ها و اشعار عاشورایی اغلب روایی هستند. به این ترتیب که ممکن است شاعر، یک اتفاق مشخص مثل خروج امام و اهلبیت علیهم السلام از مدینه، ورود به کربلا ، قضیه حر و ... را در طول شعر توصیف کند. همان طور که این شعر خازن نیز در حال و هوای عصر عاشورا بوده و از قدیم بیشتر در مراسم شام غریبان حضرت سیدالشهدا علیه السلام خوانده می شد. اما استاد در این شعر با استفاده از یک ردیف خاص (آغلار) تلمیح های مختلف را به یکدیگر پیوند داده است.  تلمیح هایی از قبیل:

پیراهن معروف امام (ع):

حسینون کوینگی زهرا الینده

چکر قیحا قیامت محشر آغلار

شهادت طفل شش ماهه امام و آشفتگی و اختلاف در میان لشگریان یزیدی:

آتاندا حرمله اوخ کربلاده

گوریدون دشمن آغلار لشگر آغلار

حسرت رباب از شیری که پس از شهادت طفلش از سینه تراوید:

رباب، نیسگل دوشونده سود گورنده

علیِّ اصغری یاد ایلر آغلار

شهادت حضرت علی (ع):

علی، شقق القمر، محراب تیلیت قان

قولاق ویر، مسجد اوخشار منبر آغلار

و در خاتمه شعر، از نام یک شخصیت تاریخی، حماسی (مالک اشتر) به عنوان قافیه استفاده می شود و به این ترتیب ضرباهنگ شعر در خدمت مفهوم قرار گرفته و عنصر «عاطفه» بر «حماسه» غلبه می کند:

علی دن «شهریار» سن بیر اشاره

قوجاقلار قبری مالک اشتر   آغلار

عدم محدود شدن به یک مناسبت خاص:

شعر خازن با توجه به محتوا و موضوع واحد آن، از قدیم فقط در مراسم شام غریبان امام حسین (ع) خوانده می شد و با تمام زیبایی که داشته است، معمولا بیش از دو سه بیت نخست آن ارائه نمی شد اما شهریار با استقبال و تضمینی که از آن کرده است، اثر محکم تر و قوی تر آفریده است. به طوری که پس از سرایش آن، عزاداران حسینی علاقه بیشتری به استفاده از آن نشان دادند.  ضمن این که شعر شهریار - با توجه به ویژگی تنوع موضوعی که در بیت های مختلفی که اشاره شد- مختص مناسبت خاصی نبوده و معمولا در طول دهه اول محرم خوانده می شود.

پیوند عاطفه و باور مذهبی شاعر:

یکی از شاخص ترین ویژگی های زبان ترکی، بار عاطفی عمیقی است که حتی در برخی اصطلاحات و مکالمات روزمره این زبان نیز نهفته است. ویژگیی که گاهی حتی می تواند شعر ترکی از آرایه هایی نظیر تشبیه، استعاره، تلمیح و ... بی نیاز کند. شهریار برخی از این کلمات را در شعر فارسی خود مطرح می کند و از امتیاز یک زبان برای عمق بخشیدن به یک زبان دیگر استفاده می کند. نظیر واژه «وای» که ماخذ ترکی داشته و شاعر در نیمایی معروف «ای وای مادرم» به بهترین نحو از آن بهره گرفته است. در این غزل، این عنصر مهم با باورهای مذهبی شاعر پیوند می خورد و تاثیری دوچندان بر مخاطب می گذارد.

به عنوان عبارت «کور اولموش» یک نفرین کاملا مصطلح و رایج در زبان ترکی است که امروزه نیز ممکن است در مورد اطرافیان مان به کار ببریم. از طرف دیگر آن چه معمول است این است که «لعنت» مختص سرزنش اموات خبیث و «نفرین» مختص افراد زنده است. اما شهریار با به کار گیری همین نفرین پیش پا افتاده برای یک شخصیت منفور تاریخی که هم اکنون وجود خارجی ندارد و به گواهی تاریخ با روشی بسیار فجیع تر از کور شدن، توسط مختار هلاک شده است، حس بیزاری خود را از این شخصیت به صورت کاملاً محسوس و عاطفی به مخاطب القا می کند. کلمات «گوریدین»، «نیسگل» و «تیلیت قان» نیز از دیگر واژه های این شعر هستند که ویژگیی مشابه آن چه اشاره شد، دارند:

آتاندا حرمله اوخ کربلاده

«گوریدون» دشمن آغلار لشگر آغلار

...

رباب، «نیسگل» دوشونده سود گورنده

علیِّ اصغری یاد ایلر آغلار

...

علی، شقق القمر، محراب «تیلیت قان»

قولاق ویر، مسجد اوخشار منبر آغلار

زبان صمیمی و روان:

ممکن است در سایر آثار ترکی شهریار واژه ای استفاده شود که دارای ریشه محلی بوده و دریافتن معنی آن برای تمام مخاطبان میسر نباشد اما زبان بهره گرفته شده در این شعر ساده، روان و از جنس زبان محاوره مردم انتخاب شده است. به طوری که می توان گفت واژه ای در شعر نیست که پی بردن به معنی آن دشوار باشد.

غزل کلاسک با قابلیت نوحه و مرثیه:

یکی از مهمترین ویژگی های «نوحه» از دیرباز این است که معمولا در دسته های عزاداری و سینه زنی افراد عزادار با توجه به قالب نوحه (مخمس، مسدس و ...) یک «شاه بیت» از کل نوحه را انتخاب می کنند و در فواصل مشخصی از خوانش «نوحه خوان» آن را تکرار می کنند. این شعر علی رغم این که بیشتر یک غزل کلاسیک ترکی محسوب می شود اما از ویژگی اشاره شده، بی نصیب نمانده است. به طوری که عموم مردم عزادار از بیت نخست آن به عنوان –اصطلاحاً- «پاسخ» فرد نوحه خوان استفاده می کنند.